De Krimpenerwaard en de Lopikerwaard worden gescheiden door het riviertje Vlist. In de Lopikerwaard bevonden zich verscheidene smederijen die werden uitgebaat door leden van de familie Schakel. De Schakels leerden elkaar schaatsen maken en hun producten hebben dan ook sterke 'familietrekken'. Alle schakelaars (zoals deze schaatsen in de regio wel werden genoemd) zijn direct herkenbaar aan het zorgvuldig gesmede koppatroon zoals in detail 1 getoond. De meeste schaatsen hebben een gesmeed en in vorm gevijld knopje (detail 2); bij sommige schaatsen is de kop echter tot een zogeheten hanekam gevijld (detail 3). Het zijn allemaal tekenen van vakmanschap en plezier in het werk, want dergelijke bewerkingen vragen tijd en aandacht. Maar er is nog een ontwerpelement dat deze schaatsen van andere modellen onderscheidt: hun krachtige pijpenkopachtige boeg. Hoewel de Lopikerwaard in de Provincie Utrecht ligt, worden schakelaars algemeen gerekend tot de (Zuid-)Hollandse baanschaatsen.

Afb.1: Polsbroekse model, 3e kwart 19e eeuw.

Dit eenvoudige paar is niet voorzien van een smidsmerk. Toch begint de presentatie hiermee. Op grond van het karakteristieke koppatroon kunnen ze worden gedetermineerd als schakelaars en aan de hand van de gebruikte hakschroef als gemaakt in het derde kwart van de 19e eeuw. Daardoor komen ze vermoedelijk uit de smederij van Dirk Schakel senior, de oudst bekende smid van de Schakel-familie. Ze hebben het zwaar te verduren gehad, want van de voetstapels is er slechts één origineel. Detail 4 laat zien dat het niet eenvoudig is een identieke vervanger te vervaardigen.

Fabricaat: D. Schakel sr., Polsbroek (onzeker)
Merk: geen; overtuigend constructief kenmerk als beschreven in het inleidende gedeelte.
Technische gegevens: totale lengte: 31 cm; hoogte boven ijs: 3,5 cm; voetstapel: 23 cm lang, 4,5 cm breed; schaatsijzer: 13 mm hoog, 3 mm dik; gewicht: 215 g.

Afb.2: Polsbroekse model, 4e kwart 19e eeuw.

Van dit paar schaatsen is het wel zeker dat zij uit de smederij van Dirk senior komen, omdat ze voorzien zijn van zijn smidsmerk. Ze missen het scherpe puntje op de kop van afbeelding 1; het is vervangen door een soort knopje, waarschijnlijk uit veiligheidsoverwegingen. Deze knopvorm werd door de drie zonen van Dirk senior overgenomen.

Fabricaat: D. Schakel sr., Polsbroek.
Merk: D onder boompje van drie schakels; zie detail 5.
Technische gegevens: totale lengte: 36 cm; hoogte boven ijs: 3,8 cm; voetstapel: 27 cm lang, 5 cm breed; schaatsijzer: 17 mm hoog, 3 mm dik; gewicht: 265g.

Afb.3: Polsbroekse model, 4e kwart 19e eeuw.

De smederij van Dirk senior werd in 1893 voortgezet door zijn jongste zoon, Piet Schakel. Deze schaatsen zijn van diens hand en duidelijk herkenbaar als schakelaars.

Fabricaat: P. Schakel, Polsbroek.
Merk: P onder boompje van drie schakels; zie detail 6.
Technische gegevens: >totale lengte: 37 cm; hoogte boven ijs: 3 cm; voetstapel: 29 cm lang, 6 cm breed; schaatsijzer: 15 mm hoog, 3 mm dik; gewicht: 275 g.

Afb.4: Polsbroekse model, rond 1900.

Interessant is dat Piet Schakel een overeenkomstig model heeft gemaakt met een doorlopend schaatsijzer, zoals hier getoond. Opvallend is het voor die tijd dunne schaatsijzer en het geringe gewicht. Vermoed wordt dat het model in afbeelding 3 van voor 1900 was en dit model van erna. Interessant is ook dat het oude stempel is vervangen door twee losse stempels met naam en woonplaats.

Fabricaat: P. Schakel, Polsbroek.
Merk: zie detail 7.
Technische gegevens: totale lengte: 38 cm; hoogte boven ijs: 3,5 cm; voetstapel: 29 cm lang, 5 cm breed; schaatsijzer: 17 mm hoog, 2 mm dik; gewicht: 260 g.

Afb.5: Polsbroekse model, rond 1900.

Dirk Schakel junior was de middelste zoon. Hij zal ongetwijfeld het smidsvak hebben geleerd in de ouderlijke werkplaats. Maar hij vestigde zich als zelfstandige in Barwoutswaarder. Daar maakte hij schitterende schaatsen, zoals hier wordt getoond. Opvallend is dat de knop is verdwenen en vervangen door een gesmeed zaagmotief (detail 1). Maar ook het doorlopende schaatsijzer is nieuw.

Fabricaat: D. Schakel jr., Barwoutswaarder.
Merk: D onder boompje van drie schakels; zie detail 8.
Technische gegevens: totale lengte: 39 cm; hoogte boven ijs: 4 cm; voetstapel: 30 cm lang, 5,5 cm breed; schaatsijzer: 17 mm hoog, 4 mm dik; gewicht: 325 g

Afb. 6: Polsbroekse model, 4e kwart 19e eeuw.

Deze schaatsen dragen het stempel van Cornelis Schakel, de oudste zoon van Dirk senior. Na zijn leertijd vestigde hij zich in Benschop. Interessant is dat hij het knopje op de kop verving door een hartvormig element. Als Cornelis in 1894 op 43-jarige leeftijd overlijdt, zet zijn weduwe de smederij voort. De jongste zoon, Aart, is dan nog geen drie jaar oud. Maar als hij In 1909 achttien wordt, neemt hij de smederij over en zet het voort onder zijn eigen naam; zie detail 8.

Fabricaat: C. Schakel, Benschop.
Merk: C onder boompje van drie schakels; zie detail 9.
Technische gegevens: totale lengte: 37 cm; hoogte boven ijs: 3,5 cm; voetstapel: 24 cm lang, 6 cm breed; schaatsijzer: 15 mm hoog, 4 mm dik; gewicht: 310 g.

Afb.7: Polsbroekse model, rond 1900.

Hiernaast de koppen van een paar schaatsen met het merk van Cornelis Hoogendoorn, die rond 1900 smid was in Lopik. Het ligt voor de hand om aan te nemen dat deze schaatsen bij Cornelis Schakel zijn gemaakt en daar zijn voorzien van het merk van Hoogendoorn. Of is het misschien juist andersom?

Afb.8:Polsbroekse model, rond 1900

De oudste zoon van Cornelis, Jan Schakel, nam de smederij van zijn oom Piet in Polsbroek over. Hij 'vervormde' het hartvormige kopteken van zijn vader tot een soort zaagtand. In verzamelaarskringen wordt dit kopteken wel aangeduid als hanekam. Deze Jan verhuisde in 1921 naar Stolwijk, waar hij de smederij van Jan Bezemer overnam. Daar heeft hij echter geen schaatsen meer gemaakt.

Fabricaat: J. Schakel, Polsbroek.
Merk: zie detail 10.
Technische gegevens: totale lengte: 37 cm; hoogte boven ijs: 4 cm; voetstapel: 28 cm lang, 5 cm breed; schaatsijzer: 21 mm hoog, 3 mm dik; gewicht: 250 g.

Afb.9: Polsbroekse baanschaatsen, rond 1900

Als Aart Schakel de smederij van zijn moeder overneemt, maakt hij er schaatsen van het traditionele model, maar zonder een kenmerkend kopmotief.

Fabricaat: A. Schakel, Benschop.
Merk: zie detail 11.
Technische gegevens: totale lengte: 37 cm; hoogte boven ijs: 3,5 cm; voetstapel: 28 cm lang, 5 cm breed; schaatsijzer: 17 mm hoog, 2,5 mm dik; gewicht: 280 g.